Bu hafta, NDT Defteri’nin kültür ve sanata dair oluşumlar bölümünden. Halkevleri sayfasını açıyoruz.
Parçalanmış imparatorluktan doğan yeni bir devletti Türkiye Cumhuriyeti… Ümmetten, halk yaratmaya çalışan, çağın devrimci lideri Mustafa Kemal Atatürk önce harf devrimini gerçekleştirir, ardından da bu yeni dili halkına bizzat öğretmeye çalışır.1928’de kabul edilen yeni alfabe, çağdaş Türkiye’nin ilk adımıdır. Ardından Millet Mektepleri gelir.Bu okullara yaşlı genç yetişkinler, yani Ulu öndere gönülden bağlı ve devrimleri benimseyen Türk toplumu, ayrıca asker ocağında, köy okuma odalarında ve şehirlerdeki okullarda da Latin Alfabesi seferberliği içindedir.
Cumhuriyet Halk Fırkası 10-18 Mayıs 1931 yılında topladığı üçüncü Kurultay’ında önemli bir karar imza atar. Daha önce halkı bilinçlendirmek amacıyla oluşturulan Türk Ocakları, işlevi bittiği gerekçesiyle kapatılacaktır.
Türk Ocakları’nın kapatılma kararının ardından Mustafa Kemal Atatürk’ün öncülüğünde Halkevleri oluşturulduğunda, Cumhuriyet henüz 9 yaşındadır.
Bu yeni oluşumun amacı Cumhuriyet Halk Fırkası programında da yer alır ve amacın, “Türk halkının muasır medeniyet seviyesine ulaşmasını ve inkılaplarının yerleşmesini sağlamak” olarak belirlenir.
Halkevlerinin bir başka amacı da, Cumhuriyet’in kültür atılımını da yapmak, kır ile kent ve köylü ile aydın farkını ortadan kaldırmak olarak özetlenebilir. Bu amaçla ulus devlet olarak kurulan Türkiye'de, yeni bir toplum inşa etmek için 19 Şubat 1932'de, bazı merkezler; Afyon, Ankara, Bolu, Bursa, Çanakkale , Denizli, Diyarbakır, Eminönü, Eskişehir, İzmir, Konya, Malatya ve Samsun’da peş peşe Halkevleri kurulur.
Halkevlerinin işlevleri
Halkevlerinin açılış töreni Ankara’da yapılır. Açılışta konuşan Mustafa Kemal Atatürk, "gençlik, gelişen ve yetiştiren bir çalışmanın içinde yaşatılmalıdır. Millet, şuurlu, birbirini anlayan, ideale bağlı biçimde teşkilatlandırılmalıdır. " diyerek, amacını açıkça ortaya koyar. Bu arada Halkevleri bünyesindeki çalışmalar için, eski Türk Ocağı mensuplarından dokuz kişi eğitilmek üzere Rusya’ya gönderilir. Çalışma alanları ; dil ve edebiyat, güzel sanatlar, temsil, spor, sosyal yardım, halk dershaneleri ve kurslar, kütüphane ve yayıncılık, köycülük, tarih ve müze biçiminde dokuz bölümde toplanır.
Halkevi açılabilmesi için, teklifin önce CHP İl Yönetim Kurulu’nca gönderilmesi, genel yönetimin de teklifi kabul etmesi gerekir. Halkevine üye olmak herkese serbesttir. Fakat buralarda yalnız CHP üyeleri ve devlet memurları yönetici olabiliyordu. Bu ilk dönemde halkevi başkanları, CHP yönetim kurullarınca tayin edilir. CHP’nin bir yan kuruluşu gibi algılanmasına karşın ve bu açıkça belirtilmesine rağmen, masrafları, özel idareler ve köy bütçelerinden, bazı bankalar ve mahalli parti teşkilatlarından karşılanır. Halkevleri kısa zamanda bütün ülke sathına yayılır. 1950 yılına gelindiğinde ülkemizde, 63 ilde toplam 4 bin78 halkevi, 4 bin 322 halk odası vardı. Atatürk'ün öncülüğünde alt yapısı hazırlanarak 19 Şubat 1932 tarihinde açılan Halkevleri, 14 Mayıs 1950 seçiminde iktidara gelen Demokrat Parti tarafından, kısa süre sonra 1951 yılında kapatılır. Çünkü, yöneticiler ve toplumun bir bölümü tarafından, Halkevleri CHP yan kuruluşu olarak benimsenmiş ve tek parti döneminin bir ürünü olarak kabul görmüştür. Oysa 1950 sonrası, CHP bu kez muhalefet, yeni kurulan DP ise iktidar partisi olmuştur. Ülke yönetimindeki bu değişim, okul dışındaki bu eğitici kurumun ortadan kaldırılmasına neden olur. Yerine bir başka oluşum beklenir ama, bu anlamda bir adım atılamaz.
Aradan on yıl geçer ve 27 Mayıs 1960 İhtilali yapılır. DP kapatılır ve yerine aynı görüşü benimseyen Adalet Partisi kurulur. Bir süre sonra UNESCO tavsiyesi ile Halkevleri Türk Kültür Dernekleri adında bir oluşum kurulur.
Türk Kültür Dernekleri’nin ismi 1963 yılında Halkevi olarak yine değiştirilir. Ancak tüzüğünde siyasetle uğraşması yasaklanır. Buna rağmen, Halkevleri gittikçe siyasetin içine girip, tekrar CHP yan kuruluşu gibi çalışmaya başlar. Bu durum12 Eylül 1980 darbesine kadar sürer.Darbeciler, “bir takım siyasi olaylar çıkarıp, gençliği anarşiye sürüklemesi” gibi bir iddiayı sebep göstererek çalışmaları durdurur. Yöneticiler de tutuklanır. 1987 yılında Halkevleri uzun bir aradan sonra yeniden açılır. Bu ilginç eğitici kurumda, çok sayıda roman yazarı,tiyatro oyuncusu ve farklı sanat dallarında gencin yetişmesini sağlaması ile unutulmazlar arasına girer…Buna örnek olarak, 1961 yılından sonra,Bursa Halkevleri , Oda Tiyatrosu devreye girer. Kısa sürede, çok sayıda genç yetenek saptanır ve onlarca oyun sahneye konur. Gençler içinde sivrilen bazı isimler bir süre sonra ülke genelinde ünlü olur ve uzun yıllar tiyatro ve sinema alanında, başarılı çalışmalara imza atar.Örnek olarak ve ilk akla gelenler,Halil Ergün,Aykut Sözeri, Ataol Behramoğlu, Nihat Behram, Emin Gümüşkaya, Güzin Çorağan isimleri sayabiliriz.